Ներքին Գետաշենը գտնվում է Արգիճի գետի ափին։ Նախկինում գյուղը կոչվել է Կոթ և եղել է Սյունի նախարարական տոհմի Հայկազուն ճյուղի իշխանանիստ ավանը: IX դարում Գեղարքունիքի կառավարիչը Աշոտ I Բագրատունու թոռն էր` Գրիգոր Սուպան II-ը (մոտավորապես 859-912/913 թթ.)։ Հենց նա է կառուցել Կոթավանք եկեղեցին։

Գյուղը, ինչպես և բուն վանքը, շատ է տուժել թուրքական ցեղերի հարձակումներից։ Հայտնի է, որ XVI-XIX դարերում այս տարածքում հիմնականում քրդական ցեղեր են ապրել։ Սակայն արդեն 19-րդ դարի վերջին այստեղ հաստատվել են Ալաշկերտի հայերը։

Վանեվանի վանքը հիմնադրվել է վաղ միջնադարում։ Ըստ շինարարական արձանագրության, համալիրի գլխավոր Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին կառուցվել է 903 թ հայոց սպարապետ Շապուհ Բագրատունու կողմից, իր քրոջ՝ Սյունյաց իշխանուհի Մարիամի տեսչությամբ։ Գլխավոր եկեղեցին կառուցված է կոպտատաշ բազալտից, իսկ կամարները և գմբեթը՝ տուֆից։ Ունի ներքուստ քառախորան, արևելքում զույգ ավանդատներով հորինվածք։ Պատին փորագրված արձանագրության տեղեկությամբ վանքում հաստատված վանական միաբանությանը սպարապետը չորս գյուղ ու ջրաղացներ է նվիրվել։ 914 թվականին Վանեվանում է թաղվել արաբական արշավանքի արդյունքում զոհված հայոց թագավոր Սմբատ Ա Բագրատունին։ 16-րդ դարում թուրքական ցեղերի արշավանքների այդյունքում գյուղը դատարկվում է, գյուղի հետ միասին լքվում է նաև վանքային համալիրը։ Վանքային համալիրը կրկին սկսել է գործել 19-րդ դարի երկրորդ կեսին:

Ամրոցը գտնվում է ծովի մակարդակից 1960 մետր բարձրության վրա: Մինչև Արփա-Սևան ջրատար թունելի կառուցումը (1963-1981 թթ.) ամրոցի տարածքը լի է եղել օձերով, ինչի պատճառով էլ այն տեղացիների կողմից ստացել է Օձաբերդ անվանումը: Հուշարձանի ուսումնասիրությունները սկսվել են դեռևս 1860-ական թվականներին՝ այն բանից հետո, երբ ամրոցի բլրի արևմտյան քարաժայռերից մեկին հայտնաբերվել է Ուրարտուի արքա Ռուսա Առաջինի կողմից փորագրված արձանագրությունը: 20-րդ դարի սկզբներին այստեղ Ե. Լալայանի կողմից պեղվել են մի քանի դամբարաններ: 1934 թվականին Օձաբերդում պեղումներ են իրականացվել Բ. Պիոտրովսկու կողմից։ 1934 թվականի հետախուզական պեղումների ժամանակ ֆիքսվել են ուրարտական և վաղ բրոնզեդարյան շերտեր: Օձաբերդի արևելյան և հարավարևելյան բլուրներին նշանավոր հնագետը ֆիքսել է ոչ մեծ չափերի հասնող դամբարաններ: Վերգետնյա ուսումնասիրությունների արդյունքում հավաքագրված տարաժամանակյա խեցեղենը վերաբերում է վաղ բրոնզի շրջափուլից մինչեւ զարգացած միջնադարը ներառող ժամանակահատվածին:

Կամուրջը գտնվում է Ծակքար համայնքի հարավ-արևմտյան մասում և տեղադրված է Բախտակ գետակի ավազանում: «Կամուրջը» ձևավորվել է տրավերտինային կոնգլոմերատների ջրային էրոզիայի արդյունքում և բաղկացած է երկու կամարներից: Մեծ կամարը, որի տակով հոսում է գետը, ունի մոտ 10 մ բացվածք և 5-6 մ լայնություն: Նրան անմիջականորեն հարում է փոքր կամարը՝ 5 մ բացվածքով և 2 մ բարձրությամբ: Վերջինիս տակ՝ գետի հին հունի մեջ նկատելի են հին ջրաղացի ավերակներ:

Իշխանավանքը գտնվում է Վարդենիկ գետի ափին: Իշխանավանքի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են 13-14-րդ դարերի և ավելի ուշ 18-19-րդ դարերի խեցեղեն, խաչքարեր: Իշխանավանքի վերակառուցման ժամանակ օգտագործվել են հնուց պահպանված խաչքարերից մասեր: Իսկ գետի ափին՝ Վարդենիկի ձորում, կա նաև փոքրիկ «քարերի սիմֆոնիա» հուշարձանը: Այս հուշարձանները Հայաստանի ամենահին պատմամշակութային վայրերից են համարվում, որոնց մասին քչերը գիտեն:

Աստղադիտարանը գտնվում է Մարտունուց 20 կմ հեռավորության վրա` Սպիտակագետի (Ագրիճա) Թմբուկայրի սարահարթի արևելյան ծայրամասում։ Տարածքում գտնվում են տիեզերական պատկերներով կենդանակերպի համաստեղություններ և երկնային այլ լուսատուներ խորհրդանշող ժայռապատկերների խմբեր:

Ըստ որոշ աղբյուրների այս աստղադիտարանն ունի 7000 տարվա պատմություն և ավելի հին է քան անգլիական Ստոունհենջը:

Շողագավանքի ավերակները գտնվում են Մարտունուց 15 կմ հեռավորության վրա` Ձորագյուղ գյուղում։ Այն կառուցվել է Սմբատ առաջինի դստեր ամուսնու պատվին։ Վանքի տարացքում է գտնվում նաև Մարիամ իշխանուհու գերեզմանը:

Սարի Սուրբը Հայաստանում գտնվող ամենաբարձր սրբատեղին է (3470 մ): Այն գտնվում է Մարտունուց 30 կմ հեռավորության վրա, Վարդենիսի լեռնաշղթայի Աստղոնք լեռան գագաթին։ Այն շրջապատված է զառիթափ անդունդներով։ Մատուռին շրջապատող հարթ տարածքը ընդամնեը 200-300 մետր քառակուսի է և ամբողջովին պատված է քարե կույտերով: Ըստ ավանդույթի՝ սրբատեղի բարձրացողը երազանք է պահում և քարերն իրար վրա շարելով պատրաստում նոր քարակույտ: